Καταναλώνω, άρα ζω, άρα υπάρχω, άρα πάσχω! Τρίτη 15 Μαρτίου παγκόσμια ημέρα καταναλωτή, με αφορμή γραφής την συγκεκριμένη ημέρα, θα αναφερθώ σε ένα γεγονός, το οποίο παίρνει πλέον ανησυχητικές διαστάσεις, διότι είναι πολλοί αυτοί που υποκύπτουν συχνά, κυρίως ψυχαναγκαστικά, στους πολυάριθμους αγοραστικούς πειρασμούς. Η καταναλωτική μανία, εκτός από φαινόμενο της σύγχρονης κοινωνικής ζωής, θεωρείται πλέον και σοβαρή ψυχική διαταραχή. Σε ορισμένες περιπτώσεις η αγορά εμπορευμάτων μετατρέπεται από ευχαρίστηση σε εμμονή, από απλή ικανοποίηση σε υποσυνείδητη πράξη υπεραναπλήρωσης των ανικανοποίητων ψυχολογικών αναγκών με υλικά αντικείμενα, τα οποία στο φαντασιακό του καταναλωτή αποκτούν υψηλό συμβολικό περιεχόμενο.

Η σχέση ορισμένων με το “shopping” είναι ιδιαίτερα σύνθετη και κατά κανόνα, εξαιρετικά επώδυνη. Οι σύγχρονοι καταναλωτές νιώθουν συνεχώς την ακατανίκητη επιθυμία να αγοράσουν οτιδήποτε κεντρίζει το ενδιαφέρον τους, ανεξαρτήτως του αν αυτό το αγοραστικό προϊόν, τους είναι απαραίτητο. Συχνά η καταναλωτική συμπεριφορά μπορεί να οδηγήσει πολύ πιο πέρα από την ικανοποίηση της επιθυμίας να αποκτήσουν κάποια χρήσιμα ή όμορφα αντικείμενα. Για να περιγράψουν, μάλιστα, τέτοιες «παράλογες» και «ακατανίκητες» αγοραστικές επιθυμίες οι ειδικοί χρησιμοποιούν όρους όπως «αγοραθεραπεία» (shopping therapy), αναφερόμενοι στην πιο ήπια και σχεδόν φυσιολογική εκδοχή του καταναλωτικού συνδρόμου, ενώ την πιο ακραία του εκδοχή, που εκδηλώνεται ως ανικανοποίητη καταναλωτική μανία, την περιγράφουν ως «ωνιομανία» (oniomania, από το αρχαιοελληνικό ρήμα ωνέομαι-ωνούμαι, που σημαίνει αγοράζω). Χωρίς όμως να προσδιορίζουν πάντοτε επαρκώς την ακριβή τους σημασία και κυρίως, τις μεταξύ τους διαφορές.

Τον όρο «ωνιομανία» τον εισήγαγε για πρώτη φορά το 1915 ο ψυχίατρος Emil Kraepelin για να περιγράψει το πρωτοεμφανιζόμενο, εκείνη την εποχή, φαινόμενο της μαζικής καταναλωτικής υστερίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια εποχή που έκανε την εμφάνισή της αυτή η διαταραχή, άρχισαν να επικρατούν παντού τα πρώτα μεγάλα πολυκαταστήματα, όπου η πώληση και η αγορά εμπορευμάτων θα εξελιχθεί σε μια από της κυρίαρχες κοινωνικές δραστηριότητες. Έτσι στις αρχές του 20ού αιώνα, οι καταναλωτικές συνήθειες των ανθρώπων αλλάζουν σημαντικά έχουμε τα πρώτα φαινόμενα μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης «αγαθών», εμφανίζονται τα πρώτα επώνυμα προϊόντα της μόδας, αλλά και η ανάγκη χειραγώγησης των καταναλωτών από τη διαφήμιση. Παράλληλα, δημιουργούνται τα μεγάλα εμπορικά κέντρα στο κέντρο των πόλεων. Σήμερα, έναν αιώνα μετά την πλήρη εμπορευματοποίηση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας, όλοι συνειδητοποιούμε ότι αυτό το κοινωνικό μοντέλο βρίσκεται σε βαθιά κρίση. Όχι μόνο εξαιτίας των οικονομικών, κοινωνικών και οικολογικών αδιεξόδων που δημιουργεί, αλλά επιπρόσθετα και λόγω των σοβαρών ψυχικών προβλημάτων που προκαλεί πλέον μαζικά στους ανθρώπους.

Άραγε, πώς θα μπορούσε να εξηγήσει κανείς, αν όχι με όρους της ψυχοπαθολογίας, την υποσυνείδητη, ψυχαναγκαστική και παράλογη ανάγκη, να αποκτάμε συνεχώς νέα υλικά αγαθά, χωρίς καμία εμφανή χρηστική αξία; Όλο και περισσότερα άτομα στις δυτικές κοινωνίες καταφεύγουν στην υπερκατανάλωση, όχι για να ικανοποιήσουν κάποιες εύλογες ή πρακτικές ανάγκες τους, αλλά για να βρουν «παρηγοριά» στα δυσεπίλυτα προσωπικά και κοινωνικά τους προβλήματα. Συχνότερα από όσο νομίζουμε, οι περισσότεροι μανιώδεις καταναλωτές χρησιμοποιούν το shopping ως αναισθητικό: αγοράζουν για να ξεχάσουν τα προβλήματά τους ή για να ξεφύγουν από τον ίδιο τους τον εαυτό.

Πρόσφατες, αλλά και παλαιότερες έρευνες, έδειξαν σαφώς πως η καταναλωτική μανία είναι μια πιθανή στρατηγική για την εξάλειψη των βαθύτερων καταθλιπτικών αισθημάτων ή ένας «μαγικός» τρόπος υπέρβασης των προβλημάτων. Πράγματι, έχει κατ' επανάληψη διαπιστωθεί ότι αρνητικά συναισθήματα, όπως η κατάθλιψη, η μοναξιά, ο θυμός και η απομόνωση, αυξάνουν τις καταναλωτικές μας τάσεις, ενώ η αγορά, ακόμη και των πιο άχρηστων αντικειμένων, μας προκαλεί πρόσκαιρα αισθήματα χαράς και ικανοποίησης.

Στο πλαίσιο της υποτιθέμενης κοινωνίας της αφθονίας, η ωνιομανία μπορεί να θεωρηθεί ένα αθώο καταναλωτικό «καπρίτσιο». Στην πραγματικότητα, όμως, έχει διαπιστωθεί ότι εξαρτάται και καθορίζεται από μη συνειδητούς νοητικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς, τους οποίους εκμεταλλεύονται συστηματικά οι εταιρείες και τα πολυκαταστήματα για να πουλήσουν τα προϊόντα τους. «Και γιατί η καταναλωτική εξάρτηση αποτελεί πρόβλημα;» θα μπορούσε να αντιτείνει κάποιος αισιόδοξος αναγνώστης. «Μήπως αυτή η μορφή εξάρτησης δεν είναι πιο "υγιής" και λιγότερο επιβλαβής από την εξάρτηση από τα ναρκωτικά ή από το αλκοόλ;» Το πρόβλημα είναι ακριβώς ότι το καταναλωτικό σύνδρομο, όταν εκδηλώνεται ως ωνιομανία, δεν αποτελεί καθόλου μια «αθώα» ή «ανώδυνη» συμπεριφορά. Τα άτομα που υποφέρουν από την καταναλωτική μανία παρουσιάζουν σχεδόν όλα τα τυπικά συμπτώματα των εξαρτημένων από τις ουσίες ατόμων!

Σήμερα θεωρείται πλέον βέβαιο ότι η ψυχαναγκαστική καταναλωτική μανία (ωνιομανία) συνδέεται άμεσα με τις συχνές κρίσεις πανικού, την αγχώδη συμπεριφορά και την αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων. Συνεπώς, θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η ωνιομανία αποτελεί έναν σαφή και αδιάψευστο δείκτη μιας βαθύτερης ψυχολογικής διαταραχής, ενός υπαρξιακού προβλήματος που σχετίζεται άμεσα με την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, έχοντας πλέον την τάση να υποκαθιστούμε τις πραγματικές ανάγκες για ανθρώπινη επαφή και επικοινωνία με άψυχα υλικά αντικείμενα που δεν μας στενοχωρούν και ούτε μας απογοητεύουν.